Analiza życia i twórczości Czarnowskiego

„Czarnowski był synem swojej doby dziejowej. Był struną drgającą i wrażliwą na wszystkie wołania teraźniejszości“ – czytamy w jednym ze wspomnień, napisanym bezpośrednio po śmierci Czarnowskiego 85.

Analiza życia i twórczości Czarnowskiego potwierdza w pełni to piękne określenie. Związek między postawą ideologiczną a sylwetką naukową uczonego jest sprawą skomplikowaną. Głęboko nie mają racji i ci, którzy istnienie tego związku negują, i ci, którzy par force chcą między jego członami postawić znak równości. Przedstawione przez nas dwa równolegle ciągi ideologicznego i naukowego rozwoju Czarnowskiego ukazują złożoność tego związku. Widoczny jest on u Czarnowskiego zawsze. U najgłębszych korzeni pracy naukowej Czarnowskiego leżała chęć zrozumienia teraźniejszości i oddziaływania na nią. Dynamicznie rozwijała się jego ideologia społeczna – dynamizm cechował też jego twórczość naukową. Optymizm poznawczy kierował Czarnowskiego ku nauce o społeczeństwie, po której obiecywał sobie nie tylko zaspokojenie ciekawości naukowej, lecz również poznanie praw rządzących społeczeństwem i możliwości oddziaływania na nie. Badania nad kultami celtyckimi nie były bez związku z marzeniami o montowaniu więzi narodowej w walce narodu o wyzwolenie. Takich paralelizmów można by znaleźć więcej. Pod wpływem durkheimizmu sięga do dawnych epok, łudząc się, że poznanie pewnych prawidłowości w społeczeństwach prostszych ułatwi zrozumienie ich w społeczeństwach bardziej skomplikowanych. Ważniejsze są dla niego wówczas podobieństwa niż różnice.